مقالات پزشکی

تنبلی چشم در کودکان چیست؟

چشمان برخی کودکان، با آنکه ظاهری سالم دارد اما از دید کافی برخوردار نیست.رشد و تکمیل مرکز بینایی در مغز از دوران جنینی تا حدود ۱۰ سالگی ادامه دارد، اما حداکثر سرعت رشد آن تا ۳ سالگی است. هنگامی که مشکلات دید کودک قبل از ۵ سالگی درمان شود، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد، بینایی کامل کودک قابل بازگشت است. پس از پنج سالگی، هر چه درمان چشم تنبل بیشتر به تعویق بیفتد، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می شود به طوری که پس از 7 تا 10 سالگی کودک، درمان هیچ تاثیری نخواهد داشت.
شیوع تنبلی ‌چشم در جهان 2.5 تا 3 درصد است. طبق آمار به دست آمده از اجرای برنامه پیشگیری از تنبلی ‌چشم در کشور، شیوع تنبلی چشم در گروه سنی 4 تا 6 سال، 1.4 درصد است. تنبلی چشم معمولا در یک چشم اتفاق میفتد اما این امر قطعی نیست و امکان دارد که هر دوچشم به این عارضه دچار شوند.
تحقیقات نشان دهنده ی این است که بسیاری از نابینایی یک چشمی در افراد زیر 20 سال به علت عدم پیشگیری و درمان تنبلی چشم در سنین پایین بوده است و این موضوع اهمیت پیگیری و پیشگیری تنبلی چشم را نشان میدهد.

علایم تنبلی چشم چیست؟

تشخیص تنبلی چشم كار آسانی نیست، زیرا تا زمانی که کودک مشکل واضحی نداشته باشد و یا دچار انحراف واضح چشمی نشود، والدین متوجه مشکل بینایی فرزندشان نخواهند شد. چشم پزشک نیز تنبلی چشم را بر اساس اختلاف قدرت بینایی بین دو چشم یا ضعف بینایی هر دو چشم تشخیص می‌دهد.
اندازه‌گیری قدرت بینایی در كودكان كم سن، كار مشكلی است و چشم پزشك باید به وسیله روش‌های خاص از جمله بررسی چگونگی تمرکز و تعقیب کردن اشیا توسط یک چشم در حالی که چشم دیگر پوشانده شده، قدرت بینایی کودک را تخمین بزند.
باید به این موضوع مهم هم توجه داشت که ضعف بینایی در یك چشم همیشه به معنای تنبلی چشم نمی باشد؛ زیرا گاهی ممکن است این مشکل با تجویز عینک اصلاح شود. برخی مواقع نیز سایر بیماری‌های چشمی مانند آب مروارید، عفونت‌ها، تومورها و یا سایر اختلال‌های داخل چشم موجب كاهش بینایی هستند که اگر امکان درمان آنها وجود داشته باشد، دید کودک نیز اصلاح می‌شود.
اگر علت تنبلی چشم انحراف باشد، والدین کودک را با مشکل انحراف چشم نزد چشم پزشک می‌برند و او متوجه تنبلی چشم هم می‌شود. اما بزرگ‌ترین اشکال اینجاست که ممکن است تنبلی چشم هیچ علامتی نداشته باشد به خصوص اگر یک چشم تنبل باشد. در این حالت به واسطه عیوب انکساری ظاهر چشم‌ها کاملاً طبیعی است و به نظر نمی‌رسد دید کودک اشکالی داشته باشد.

انواع آزمایش برای تشخیص تنبلی چشم
معمولاً پزشک از طریق انجام یک آزمایش کامل چشمی، تنبلی چشم را تشخیص می‌دهد. به ویژه زمانی که یکی از چشم‌ها ضعیف‌تر از چشم دیگر باشد، پزشک بیشتر احتمال تنبلی چشم را مد نظر قرار می‌دهد. بسته به سن کودک، آزمایش‌های زیر در مورد او انجام می‌گیرد:
- نوزادان (۳‌ماهگی): آزمایش رفلکس قرمز، برای تشخیص کاتاراکت دورۀ خردسالی که از طریق یک ابزار نوری ذره‌بینی (افتالمواسکوپ) انجام‌می‌گیرد.
- شیرخواران (۱تا ۲سال): آزمایش توانایی شیرخوار برای متمرکز شدن روی یک جسم و دنبال کردن اشیا متحرک و بررسی استرابیسم.
-کودکان نوپا (۲تا ۳سال): آزمایش رفلکس قرمز، فوتواسکرین و معاینۀ قدرت بینایی اتوماتیک.
- کودکان پیش دبستانی و بزرگ‌تر (۵تا ۶سال): آزمایش از طریق نشان دادن عکس یا حروف که طی آن یک چشم را می‌بندند و با چشم دیگر نگاه می‌کنند.

عوامل موثر در درمان تنبلی چشم
درمان تنبلی‌ چشم به سه عامل بستگی دارد:
1. سنی که در آن تنبلی‌ چشم به وجود آمده است.
2. مدت‌زمانی که از ایجاد تنبلی‌ چشم گذشته است.
3. زمان شروع درمان تنبلی چشم کودک

راه های پیشگیری و درمان تنبلی چشم:
1- بستن چشم سالم: بهترین درمان تنبلی‌ چشم، بستن چشم سالم است تا چشم تنبل وادار به فعالیت شود و با تمرین دیدن، تنبلی آن برطرف شود. دوره زمانی بستن چشم در کودکان متفاوت و نسبتاً طولانی است و از چند هفته تا چند ماه است که این دوره را متخصص تعیین می‌کند. مدت بستن چشم در طی روز را نیز متخصص تعیین می‌کند و با توجه به میزان تنبلی‌ چشم، مدت زمان بستن معمولاً بین 2 ـ 6 ساعت متغیر است.
-والدین گرامی، برای جلب همکاری کودک در بستن چشم به نکات زیر توجه کنید:
• برای بستن چشم کودک، او را مجبور نکنید و از جملات و کلمات مثبت استفاده کنید.
• برای تعیین زمان بستن و باز کردن چشم، از یک زمان‌سنج استفاده کنید تا از نظر کودک زمان‌سنج موجودی بد تلقی ‌شود، نه والدین.
• بازی کردن در هنگام بستن چشم، ضمن سرگرم کردن کودک و تحمل بستن چشم، دید نزدیک وی را نیز تحریک می‌کند و سبب تقویت اثر بستن چشم می‌شود، لذا این کار توصیه می‌شود.
توجه کنید زمانی که چشم کودک بسته است، از بازی‌هایی که احتمال سقوط یا خطر برای کودک دارد پرهیز کنید(مثل بازی‌های دویدنی). همچنین آنچه در اینجا مهم است، حمایت ‌کردن از کودک است و حتی باید برای کاری که انجام می‌دهد، پاداشی نیز در نظر گرفته شود.
• در زمان بستن چشم‌ها، کودک را به مهمانی یا به جایی نبرید که توجه اطرافیان یا دوستان به او جلب شود، زیرا باعث افزایش اضطراب کودک و کاهش همکاری او می‌شود و از ادامه درمان سر باز می‌زند.
• چنانچه کودک به مهد می‌رود، با مربی او صحبت کنید تا در مهد با کودک رفتار مناسبی داشته باشد و سایر بچه‌ها نیز توجیه شوند. به این ترتیب، ساعات حضور کودک در مهد برای او به صورت عادی طی می‌شود؛ در غیر این صورت، در زمان حضور کودک در منزل، چشم او را ببندید.
• برای کودکانی که سن بیشتری دارند، موضوع را به شکل ساده و قابل فهم توضیح دهید.
• از پوشش‌های چشمی زیبا استفاده کنید.
• بعضی از پوشش‌ها، پوست کودک را تحریک می‌کند.

- حساسیت پوستی کودک را با تدابیر زیر به حداقل برسانید:
• از گاز استریل در زیر پوشش چشمی استفاده کنید، به طوری که وسیع‌تر از پوشش باشد.
• از پوشش چشمی ضدحساسیت استفاده کنید.
• با متخصص مشورت کنید.
• یادتان باشد که پوشش چشمی را هیچ‌گاه روی عینک نبندید.
2- استفاده از عینک
3- عمل جراحی تنبلی چشم
4- انجام تمرینات چشمی: فعالیت‌های که در ادامه ذکر می شود ضمن تحریک بینایی کودک باعث می‌شود که زمان‌های بستن چشم برای کودک راحت‌تر بگذرد.
• نقاشی کردن برای درمان تنبلی چشم
اگر کودک برای نقاشی ‌کردن از مداد قرمز استفاده کند یا در صفحه‌های شطرنجی نقاشی کند و دقت کند که رنگ‌ها از اطراف خانه‌های شطرنجی بیرون نزند، تأثیر بیشتری در بهبود دید می‌گذارد.
نقاشی با آبرنگ نیز بسیار مؤثر است. ضمناً، بهتر است که کودک یک‌بار با چشم تنبل و یک‌بار با چشم سالم (بستن چشم مقابل) نقاشی کند، سپس نقاشی‌ها را با یکدیگر مقایسه و سعی کند که با چشم تنبل همانند چشم سالم کار کند.
• بازی خط و نقطه و بالا بردن توانایی چشم
اگر بیمار به نقاشی کردن علاقه ندارد، بهتر است به وی تمرینات خط و نقطه بدهیم. با وصل ‌کردن نقطه‌ها به یکدیگر با چشم تنبل، توانایی آن چشم بیشتر می‌شود. بهتر است این کار با مداد قرمز انجام شود.
• استفاده از بازی‌های کامپیوتری در درمان تنبلی چشم
در این روش، بهتر است که کودک در بازی، امتیازهایی را که با چشم سالم و چشم تنبل خود به دست آورده است، با یکدیگر مقایسه کند و بتواند با انجام تمرین‌های زیاد، امتیازهای دو چشم را برابر کند.
• پرتاب توپ به سوی هدف راهی دیگر برای درمان تنبلی چشم
پرتاب هدفمند نیز تمرین مؤثری است. برای این تمرین چند شی توخالی، مثل جعبه، تابه، قابلمه و کاسه را روی زمین، بر روی یک خط و با فاصله چند سانتی‌متر از یکدیگر قرار دهید. سپس از کودک بخواهید درون آنها توپ بیندازد.
برای این کار می‌توان از توپ پینگ‌پنگ یا هر توپ کوچک و بی‌خطر دیگری استفاده کرد. لازم به توضیح است که استفاده از انواع توپ‌های قرمزرنگ می‌تواند در کوتاه‌کردن دوره درمان مؤثر واقع شود.
• کتاب خواندن و مقابله با تنبلی چشم
با کودکتان کتاب بخوانید و اگر نمی‌تواند کتاب بخواند، کتاب‌های بدون کلمه را با هم ورق بزنید، آنها را به کودک نشان دهید و دقت او را به اَشکال جلب کنید.